ترکمانچای
تركمانچای، عهدنامه منعقده بین ایران و روس در پایان جنگهای دوره دوم در 16 فصل و یکقرارداد تجاری الحاقی در 9 فصل (5 شعبان 1243ق / 10 فوریه 1828م)[۱].
در پی شكستِ ایران از روسیه با حضور عباس میرزا ولیعهد، میرزا ابوالقاسم قائم مقام، اللهیار خان آصفالدوله و معتمدالدوله از ایران و ژنرال پاسكویچ[Pascouvich]، الكساندر اُبِرانسكوف[Alexander Oberanskov] از روسیه[۲] با نظارت فرستاده انگلیس، مکدونالد،[Mac Donald] در دوره فتحعلیشاه قاجار و تزار نیكلای اول[Nicholas I ] در قریه تركمانچای منعقد شد كه نتیجه ضعف نظام اجتماعی ـ اقتصادی و تنزل سازمان نظامی ایران در قیاس با روسیه و در پهنه «مبارزه رقابتآمیز»[۳] دولتهای استعماری بود. روسها در عمل به وصیت منسوب به پتركبیر [Peter the great]و جهت اعمال فشار بر انگلیس در هند كوشیدند و انگلیسیها با تلاش برای اجرای سیاست سپر دفاعی برای حفظ هند با نومیدی از شكست ایران، فتحعلیشاه را «به حكم مصلحت» به قبول مصالحه ترغیب كردند[۴]، دربار «كوس شادمانی بكوفت» و فتحعلیشاه «جهانگشا» شد[۵]. مفاد عهدنامه تركمانچای شامل واگذاری و امتیازدهی ایران در ابعاد سیاسی، تجارتی، ملكی (سرزمینها) و مالی (غرامت جنگی)[۶] و به این قرار بود: مصالحه و مودت و وفاق ایران و روس، لغو عهدنامه گلستان، واگذاری كل سرزمینهای نخجوان و ایروان در دو طرف رود ارس، طالش، قراباغ و شورهگل، علاوه بر سرزمینهای جدا شده در عهدنامه گلستان،[۷] تعیین سر حد به موازات و متابعت از رود ارس، الزام ضمیمه شدن و «یا تشكیل حكومت جداگانه» در آذربایجان به عنوان ضمانت پرداخت 10 كرور (پنج میلیون تومان) غرامت به روسیه، اعمال حق بیشتر روسیه در دریای خزر «در باب سفاین حربیه روسیه» علاوه بر كشتیهای تجارت دولتین روس و ایران و عدم اذن تردد كشتی جنگی دولتهای دیگر غیر از دولت روس، تأسیس كنسولها و حامیان تجارتی دو كشور در باب امر تجارت با توجه به قرار گرفتن ایران در «موضع ضعف» و تبعات ناشی از آن از جمله یكطرفه شدن قدرت تجارت، حكم مهلت سه ساله جهت تخلیه سرزمینهای اطراف مرز، بخشش خائنان دوره جنگ از سوی ایران، حمایت روس از ولیعهدی عباسمیرزا و اولادش.
در زمان رایزنی برای مصالحه، انگلیس در برابر درخواست كمک مالی ایران، پذیرفت كه تنها 250 هزار تومان به شرط اصلاح دو ماده از عهدنامه تهران مبنی بر كمک مالی و هزینه قشون ایران جهت تأمین پول غرامت به ایران بدهد و چنین شد. در قرارداد تجاری الحاقی حق گمرکپنج درصد قیمت كالا بر واردات و صادرات و حق قضاوت كنسولی (كاپیتولاسیون) [Capitulation]مهمترین شرایط به سود روسیه بود.
این عهدنامه «استقلال سیاسی ایران» [۸]را حذف و آن را نیمه مستعمره كرد و تحت الشعاع قرار داد. نسلروده، وزیر خارجه روسیه، تنظیم «تمامی مواد عهدنامه» را بسیار عاقلانه قلمداد كرد. اما ایران بر اساس این قرارداد بخش عمده جمعیت و سرزمین خود را از دست داد كه اثرات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن همچنان تداوم یافت.
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ شمیم، علیاصغر. ایران در دوره سلطنت قاجار. كتابخانه ابن سینا، چ 1، 1362، ص 75-71.
- ↑ هدایت، مخبرالسلطنه. گزارش ایران. نشر نقره، چ 2، 1362، ج 3 و 4، ص 61 و 60.
- ↑ عبداللهیف، فتحالله. مناسبات روسیه و ایران و سیاست انگلستان در ایران در آغاز قرن نوزدهم. ترجمه غلامحسین متین، انتشارات ستاره، 1336، چاپ آفتاب تهران، ص 173-108.
- ↑ سپهر، محمدتقی لسانالملك، ناسخ التواریخ. به اهتمام جمشید كیانفر، انتشارات اساطیر، چ 1، 1377، ج 1، ص 404-393.
- ↑ مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. ج 1، چ 2، نشر زوار، بی تا، ص 35-32.
- ↑ تاجبخش، احمد. سیاستهای استعماری روسیه تزاری، انگلستان و فرانسه در ایران. تهران: اقبال، چ 1، 1362، ص 255-238.
- ↑ مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی (1945-1500). تهران: امیركبیر، چ 3، 1363، ص 238-236.
- ↑ سایكس، سر پرسی. تاریخ ایران. ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، شركت سهامی چاپ و انتشارات كتب ایران، چ 3، بی تا، ج 2، ص 502-500.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
میرحواس احمدزاده