نظام الملک طوسی
نظامالملک، ابوعلی قوامالدین حسن مشهور به نظامالملک طوسی(408-485ق / ؟ م)، وزیر الب ارسلان و اتابک و وزیر ملکشاه سلجوقی بود[۱] و نویسنده و دانشمند کتاب معروف سیاستنامه. تذکره نویسان تولد او را در نوغان طوس دانستهاند[۲].
پدرش از جانب سوریبن المعتز عامل طوس بود و پسر خود را در آغاز به یادگیری قران در طوس واداشت و پس از ان ابوعلی در نیشابور و مرو فقه شافعی را اموخت. بنا به گفته ابن فندق این پسر «با صورت کودکان، سیرت پیران داشت.» [۳]چندی بعد، وی در بلخ به خدمت ابوعلیبن شاذان به دبیری وی و بعد از استیلای سلجوقیان بر بلخ که ابن شاذان وزارت چغری بیک داوود را یافت، نظامالملک را در خدمت خود باقی و به دبیری الب ارسلان گماشت[۴]. با ارتقاء یافتن الب ارسلان به مقام سلطنت و خلع عمیدالملک کندری، خواجه را با لقب نظامالملک به وزارت ممالک سلجوقی برگزید[۵].
خواجه نزدیک به سیسال با قدرت در منصب وزارت الب ارسلان و ملکشاه باقی بود. اهمیت کار نظامالملک در این است که در سده 5 ق که غلامان ترک بر ایران چیرگی یافتند، به عنوان وزیر دانشمند ایرانی به سامان امور کشور پرداخت و از این رو میتوان او را یکی از معماران وحدت ملی و از بزرگترین کارگزاران حکومتی در ایران دانست[۶]. وی فقها و متصوفه مانند امام محمد غزالی، ابوسعید ابوالخیر، امام قشیری، ابوعلی فارمدی، خواجه عبدالله انصاری و امام الحرمین جوینی را ارج نهاده و مدارس و خانقاههای بسیار در سراسر قلمرو دولت سلجوقی پی افکند، و مدارس بسیاری به نام نظامیه در اصفهان، بصره، بلخ، بغداد، مرو، نیشابور، هرات و آمل بنیاد نهاد و ماهانهای مرتب برای طلاب و اساتید انجا مقرر کرد[۷]. این اقدام در مقابل مدارس فاطمیان در مصر تاثیر بسزایی در رشد و گسترش مدارس و علوم اسلامی در سدهی پنجم در ممالک اسلامی گذاشت.
سیاست نامه یا سیرالملوک یا پنجاه فصل به نثر فارسی سلیس در موضوعات گوناگون علمالاجتماع و سیاست مدن از آثار قلمی اوست که به اشارت و برای ملکشاه سلجوقی نگارش یافته است. دستورالوزاره یا وصایای نظامالملک، که خطاب به فرزند خویش نظامالدین ابوالفتح فخرالملک در ذکر شرایط وزارت و امور سیاست نوشته، از دیگر تألیفات وی میباشد[۸]. خواجه نظامالملک با تحریر سیاستنامه بر پایه تجربه نزدیک به سی سال وزارت خود و دریافتی از سنت اندیشه ایرانشهری، نظریه سلطنت مطلقه و نظام سیاسی متمرکزی را تدوین کرد که نزدیک به هزار سال یعنی تا فراهم آمدن مقدمات جنبش مشروطهخواهی، شالوده هرگونه نظریه حکومت در ایران زمین به شمار میامد[۹]. همچنین بسیاری از فتوحات سلجوقیان و پیشرفتهای سریع انان در امور داخلی مملکت مدیون لیاقت و کیاست او بود و به همین سبب با مرگ او شیرازه کار سلاجقه از هم گسیخته شد و کاریکه او به نظام اورده بود از نظم و نسق افتاد[۱۰]. وی سرانجام بر اثر سعایت مخالفان از وزارت معزول شد. خواجه اندکی بعد از عزل از مقام وزارت در سفری به نهاوند به ضرب کارد بوطاهر ارّانیی کیاز فدائیان اسماعیلی به قتل رسید[۱۱]. از خواجه فرزندان و نوادگان زیادی به جای ماند که بیشتر آنها سالیان دراز شغل وزارت و مقامات عالی دستگاه سلجوقیان و خلفای عباسی را عهده دار شدند.
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ سبکی، تاجالدین ابن نصر عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری. به کوشش عبدالفتاح محمدالحلوو محمود محمدالطناحی، بیروت، عیسیالبابیالعلبی، 1966، ص 312.
- ↑ هندوشاه نخجوانی، تجارب السلف. به کوشش عباس اقبال اشتیانی، تهران: طهوری، 1357، ص 266.
- ↑ ابن فندق، ابوالحسن علیبن مزید بیهقی. تاریخ بیهق. به کوشش احمد بهمنیار، تهران: فروغی، 1361، ص 79.
- ↑ مینوی، مجتبی. «خواجه نظامالملک طوسی»، نقد حال. تهران، خوارزمی، 1367، ص 196.
- ↑ حسینی، صدرالدین بن علی. اخبار الدوله السلجوقی. به کوشش محمد اقبال، بیروت: دارالافاق الجدیده، 1986، ص 30.
- ↑ نیشابوری، ظهیرالدین. سلجوقنامه. به کوشش محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور، 1332، ص 24.
- ↑ طباطبایی، جواد. خواجه نظامالملک. تهران: طرح نو، 1357، ص 26.
- ↑ لمبتون، ا.ک.س. «ساختار درونیامپراطوریسلجوقی»، تاریخ ایران کمبریج. ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1366، ص 274.
- ↑ صفا، ذبیحالله. تاریخ ادبیات در ایران. تهران، ابن سینا، چاپ چهاردهم، 1347، ج 2، ص 904.
- ↑ راوندی، محمد بن محمد بن سلیمان. راحه الصدور و ایه السرور. به کوشش محمد اقبال و با حواشی مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر، 1364، ص 126.
- ↑ ابن اثیر. الکامل فی التاریخ. به کوشش کارترنبرگ، لیون، بریل، 1864، ج 10، ص 204.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
حشمت الله عزیزی