استان تهران

تهران، نام استانی در دامنۀ جنوبی رشته کوه‌های مرکزی البرز و به مرکزیت شهر تهران، مرکز سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران و پایتخت دویست ساله کشور است.

شهر تهران، مرکز استان تهران، قابل بازیابی ازhttps://maskankian.com/mag/news-4891/

استان تهران در نیمه شمالی ایران واقع شده و فاصله مرزهای شمالی آن تا سواحل جنوبی دریای مازندران، حدود 100 کم است. این استان از شمال با استان ساحلی مازندران، از غرب و شمال غرب با استان قزوین، از جنوب با استان قم و از جنوب غرب با استان مرکزی و از شرق با استان سمنان همسایه است.

استان تهران با 19196 کم وسعت و داشتن 2/1 درصد از مساحت کشور، بین 52َ˚َ34 تا َ21˚َ36 شمالی و 10َ˚50 تا 10َ˚َ53 طول شرقی واقع است.

براساس آخرین تغییرات در تقسیمات کشوری، استان تهران دارای 13 شهرستان، 35 بخش، 79 دهستان و 53 شهر است. شهرستان‌های این استان عبارتند از:

• فیروزکوه و دماوند که در شرق استان قرار دارند،
• پاکدشت، ورامین، ری و رباط کریم که در جنوب استان واقع شده‌اند،
• همچنین ساوجبلاغ در شمال غرب، نظرآباد در غرب، شهریار در جنوب غرب، کرج از شمال تا جنوب غرب،
• شمیرانات در شمال
• و بالاخره شهرستان تهران و اسلامشهر در مرکز جغرافیایی استان قرار گرفته‌اند.

سرتاسر ناحیه شمالی استان تهران را کوهستان البرز پوشانده است و شهرها و روستاهای وسیع و پرجمعیت آن بیشتر در جبهه جنوبی البرز، در دامنه ارتفاعات و بر روی آبرفت رودخانه‌هایی که به سوی دشت‌های جنوب جاری هستند، واقع شده‌اند. در سر تا سر سلسله جبال البرز، تنها در همین ناحیه (استان تهران) است که رودهای پر آب به سوی جبهه جنوبی روان هستند و مدنیت خلق شده در آن، حاصل این بستر مساعد طبیعی بوده است؛ آن گونه که پیشینۀ فرهنگی و تمدنی برخی از نقاط آن از جمله ری باستان به عنوان بزرگ‌ترین و تاریخی‌ترین کانون تمدن در استان تهران، به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. استان تهران در بخش مرکزی رشته کوه البرز که از آذربایجان تا خراسان امتداد دارد، واقع شده و این رشته کوه بویژه بخش مرکزی آن مانع از نفوذ رطوبت دریای خزر و بادهای باران زایی است که از شمال و غرب وارد کشور می‌شوند. قسمت اصلی بخش مرکزی رشته کوه البرز به سه دیواره شمالی، میانی و جنوبی قابل تقسیم است. دیواره شمالی که قله مرتفع دماوند در آن واقع شده، در استان مازندران قرار گرفته است؛ اما برخی از ارتفاعات آن در استان تهران قرار دارد.

دیواره میانی به عنوان مرتفع‌ترین قسمت رشته کوه البرز، عموماً حد شمالی استان را تشکیل می‌دهد و ارتفاع کوه‌های آن به طرف شرق افزایش یافته و حتی تا 5000 م نیز می‌رسد. کوه‌های کندوان و پس از آن کوه‌های طالقان در شمال غرب استان تا محل اتصال رود الموت به طالقان رود ادامه می‌یابد. در شمال شرق استان نیز، دیواره میانی با نام رشته ارتفاعات فیروزکوه تا دره فیروزکوه که از جنوب دامنه‌های شرقی آن می‌گذرد، امتداد می‌یابد.

دیواره جنوبی، سومین بخش از ارتفاعات البرز مرکزی است که رودخانه‌ای جاجرود کرج آنها را بریده و به سه قسمت جدا از هم تقسیم می‌کند:

1. کوه‌های لواسانات که بین دره‌های رود دماوند و جاجرود قرار دارند و در شمال به دره رود لار محدود می‌شوند.
2. کوه‌های شمیرانات بین سرچشمه‌های جاجرود و کرج واقع شده و قله توچال به ارتفاع 3933م بلندترین نقطه آن است.
3. کوه‌های کهار، از غرب دره رودخانه کرج شروع شده و در جنوب طالقان رود به موازات آن ادامه دارند و سرانجام از شمال غربی استان تهران خارج می‌شوند. علاوه بر سه دیواره مورد اشاره، کوههای دیگری نیز در استان مشاهده می‌شوند که دارای ارتفاع کمتری هستند که برخی از آنها عبارتند از: کوه‌های حسن آباد و نمک در جنوب، بی بی شهربانو در جنوب شرقی و قصرفیروزه در شرق.

استان تهران در گستره دو زیرحوضه آبریز مرکزی ایران، به نام‌های دریاچه نمک و دشت کویر قرار دارد. رودهای کرج، جاجرود، شور و دماوند از جمله رودهای مهم زیر حوضه دریاچه نمک هستند که همگی پس از مشروب ساختن دشت‌های دامنه‌های جنوبی البرز نهایتاً به دریاچه مذکور و شوره‌زارهای اطراف آن سرازیر می‌شوند. در زیر حوضه دشت کویر مهم‌ترین رود حبله رود است که از ارتفاعات فیروزکوه به سوی جنوب استان جاری است و سپس با ورود به استان سمنان به کویر گرمسار منتهی می‌شود.

رودخانه لار در شمال شرقی و رودخانه طالقان در شمال غربی، به ترتیب پس از پیوستن به رود هراز و سفیدرود، وارد حوضه آبریز دریای مازندران شده و در پایان به دریای مذکور می‌ریزند.

رشته کوه البرز در شمال، وزش بادهای باران‌زای غربی و وجود دشت کویر در جنوب استان، سه عامل جغرافیایی تأثیرگذار بر آب و هوای استان تهران هستند. میزان متوسط بارندگی در ارتفاعات شمال استان، به بیش از 500 میلی‌متر و در نزدیکی دریاچه نمک یعنی مرزهای جنوبی استان، به 100 میلی متر می‌رسد. با توجه به اختلاف ارتفاع بین شمال و جنوب استان که به حدود 3000 م می‌رسد، اختلاف در میزان دما و رطوبت نیز قابل مشاهده است.

استان تهران تماماً در منطقه زلزله‌خیز کشور با درجه «خطر بالا» و «خطر خیلی بالا» قرار گرفته است. گسل‌های متعدد به ویژه در شمال استان، مؤید وضعیت خطرناک استان، از جمله مرکز آن، یعنی تهران بزرگ است. زلزله‌های متعدد، موجب ویرانی‌های بسیاری در طول تاریخ منطقه، از جمله انهدام شهر تاریخی و بزرگ ری در اواسط قرن نهم میلادی گردیده است.

ناحیه‌ای که امروز از آن با نام «استان تهران» یاد می‌شود، بخشی از سرزمین تاریخی است که در گذشته «ری» نام داشته است و شهرهای پرجمعیت کنونی استان، در واقع روستاهای بعضاً گمنام آن سرزمین را تشکیل می‌داده‌اند.

در دوره معاصر و در نخستین قانون تقسیمات کشوری در 1285ش و نیز در دومین قانون تقسیمات کشوری در 1316 و اصلاحات بعدی در آن، مستقلاً استانی به نام «تهران» موجودیت نداشته است؛ تا این که در تاریخ 23/7/1326 با ترکیب شهرستان‌های قزوین، ساوه، قم، دماوند و محلات، استانی به مرکزیت شهر تهران و با نام «استان مرکزی» که انتخاب نام آن متأثر از مرکزیت و پایتخت بودن شهر تهران بود تأسیس گردید. در 1356 مرکزیت استان مرکزی به شهر اراک منتقل شد و فرمانداری‌های تهران و کرج مستقیماً زیر نظر وزارت کشور قرار گرفت؛ تا این که نهایتاً در 1357 «استان تهران» به مرکزیت شهر تهران تأسیس گردید و ابتدا شهرستان‌های کرج، ورامین، شمیران و ری و سپس بتدریج شهرستان‌های کنونی استان به آن پیوستند و برخی دیگر نیز مانند قزوین، قم، ساوه و محلات از آن جدا شدند.

استان تهران پرجمعیت ترین استان ایران است. انبوهی بسیار جمعیت در این استان نسبتاً کم وسعت آن هم با عارضه‌های نامساعد طبیعی از جمله کوهستانی بودن شمال و کویری بودن جنوب آن، بیشتر ناشی از پایتخت بودن مرکز آن، یعنی شهر تهران است که در حال حاضر یکی از شهرهای پرجمعیت جهان نیز به شمار می‌آید.

استان تهران در سرشماری 1375، دارای 963/343/10 تن جمعیت بود که طبق پیش‌بینی‌ها، در 1384، جمعیت مذکور به 742/150/12 تن (282/528/10 تن شهری و 460/622/1 تن روستایی) رسیده که این تعداد همواره حدود 6/1 جمعیت کل کشور را تشکیل داده است.

استان تهران از گذشته دارای جاذبه‌های فرهنگی، طبیعی و تاریخی بسیاری بوده است. تهران، مرکز این استان با توجه به شبکه وسیع ارتباطی و حمل و نقل داخلی و خارجی، وجود فرودگاه‌ها، هتل‌ها، موزه‌ها، مراکز فرهنگی و تفریحی و نیز دارا بودن جاذبه‌های طبیعی نظیر پیست اسکی، دریاچه‌ها، پارکها، مناطق ییلاقی، کوه‌ها، رودها و ... مقصد بسیاری از جهانگردان داخلی و خارجی است. همچنین شهرستان‌های استان تهران از جمله شهر ری، شمیرانات، کرج، دماوند و ... دارای اماکن و مناطق تاریخی و طبیعی بسیاری برای گردشگران است.

استان تهران به لحاظ داشتن تعداد دانشگاه و دانشجو و مؤسسات علمی و پژوهشی و نیز کارخانه‌ها و تأسیسات تولیدی و صنعتی و شاغلان در بخش صنعت و خدمات، در  صدر استان‌های کشور قرار دارد.

نیزنگاه کنید به

• استان قزوین
• استان سمنان
• استان مرکزی
• استان قم
• کرج

منبع اصلی

سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،

نویسنده مقاله

غلامحسین تکمیل همایون