اسماعیل صفوی
اسماعیل صفوی، مؤسس و نخستین پادشاه سلسله صفوی، فرزند شیخ حیدر از نوادگان شیخ صفیالدین اردبیلی (حک930-907ق / ؟ م).
مادر شاه اسماعیل، مارتا مشهور به عالم شاه بیگم دختر اوزون حسن فرمانروای آققوینلو و دسپینا خاتون همسر طرابوزانی او بود. از اینرو جزء اعظم خون اسماعیل غیرترکی بود[۱]. اسماعیل، مادرش و دیگر فرزندان شیخ حیدر با کشته شدن پدر توسط یعقوب آققوینلو، در قلعه استخر فارس زندانی شدند. چهار و نیم سال بعد او آزادی یافته راهی اردبیل و لاهیجان شد وبه همراه دویست نفر از مریدان در دربار کارکیا میرزا علی حکمران محلی گیلان پناه گرفت[۲]. اسماعیل سالها در پرتو حمایتهای کارکیا میرزا بود[۳].
برخی منابع از رفتن او به وان و قراباغ [۴] وبرخی از آموزشهای او در لاهیجان[۵] و تلاشهای کارکیا میرزا برای دور داشتن او از دست رستم میرزای قراقوینلو خبر دادهاند. بر خلاف نظر کارکیامیرزا، اسماعیل بر این باور که «از عالم بالا مأمورم و در این نهضت معذورم»[۶]، به دیلمان، طارم و اردبیل رفت و از مریدان آسیای صغیر و شام دعوت کرد در 906ق / ؟ م با هفت هزار قزلباش از زنجان و پس از آن، شیروان و باکو را فتح و در نبرد شرور نخجوان الوندبیک را شکست داد.
در 907ق در تبریز بر تخت پادشاهی نشست [۷] و تشیع را به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام کرد. در 908ق عراق عجم و فارس را از سلطه مرادبیگ آققوینلو خارج کرده، خاندان ذوالقدر را از حکومت دیاربکر و مشعشعیان را از خوزستان برانداخت، فارس و همدان را ضمیمه قلمرو خود کرد. در 913ق / ؟ م آلبوکرک پرتغالی هرمز را اشغال و خراجگذار پرتغال کرده نفوذ استعمارگران را در دریاهای جنوب هموار ساخت[۸]. ضعف تیموریان در خراسان موجب گستاخی ازبکان در حمله به آنجا شد که در حمله شاه اسماعیل، شیبک خان ازبک در مرو شکست خورد (916ق) و پوست سر او را پر از کاه کرده به دربار عثمانی فرستاد و این چنین قلمرو صفویان تا آمودریا، (جیحون) گسترش یافت.
شاه اسماعیل ظهیرالدین بابر را در فتح دوباره سمرقند یاری داد[۹]. اما پیروزیهای او چندان دوام نیافت که سلطان عثمانی، سلیم خان اول، علمای سنی را واداشت که بر کفر شیعیان و جهاد با آنان فرمان دهد، نامههای توهینآمیز او به شاه اسماعیل و کشتار شیعیان طرفدار صفوی موجبات جنگ چالدران (رجب 920ق / اوت 1514م) را فراهم ساخت که به دلیل عدم استفاده ایرانیان از سلاحگرم، توپ و تفنگ و اتکا به آئین جوانمردی مبنی بر استفاده از شمشیر و استفاده عثمانیان از توپخانه موجب شکست ایرانیان شد که برخی مورخان آن را «اقتضای چرخ فتنهگر» [۱۰]دانستهاند.
تبریز در اشغال عثمانیان درآمد، ازبکان به خراسان یورش آوردند و اینگونه اروپاییان نیز از مهلکه و خطر حمله عثمانی در امان ماندند، پس از 10سال، شاه اسماعیل در 930ق درگذشت. تلاشهای او برای اتحاد با اروپائیان علیه عثمانی عقیم ماند. و تهماسب به جای پدر بر تخت نشست. اروپائیان شاه اسماعیل را صوفی میخواندند و قزلباشان او را به سان معبود و خود را آماده قربانی شدن در راه او میدانستند.
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ هینتس، والتر. تشكیل دولت ملی: در ایران. ترجمه كیكاووس جهانداری، 1362، تهران: خوارزمی، ص89.
- ↑ سیوری، راجر. ایران عصر صفوی. ترجمه كامبیز عزیزی، تهران: 1366، سحر، ص18.
- ↑ واله قزوینیاصفهانی. محمدیوسف. خلد برین. تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: 1380، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ص4.
- ↑ سفرنامههای ونیزیان در ایران. ترجمه منوچهر امیری، تهران: 1349، خوارزمی، ص307،245و404.
- ↑ اسكندر بیك منشیتركمان. تاریخ عالم آرای عباسی. چاپ ایرج افشار، تهران: 1334، امیركبیر و كتابفروشی تایید اصفهان، ج1، ص25.
- ↑ عبدی بیکشیرازی (نویدی): تكمله الاخبار (تاریخ صفویه). تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: 1369، نشر نی، ص36.
- ↑ مزاوی، میشل. پیدایش دولت صفوی. ترجمه یعقوب آژند، تهران: 1368، نشر گستره، ص164.
- ↑ والر، سیپیلاشوستر. ایران صفوی از دیدگاه سفرنامههای اروپاییان. ترجمه غلامرضا ورهرام، امیركبیر، 1364، ص14.
- ↑ برای آگاهی بیشتر: تاریخ ایران دوره صفویان، پژوهش دانشگاه كمبریج. ترجمه یعقوب آژند، تهران: 1380، خوارزمی.
- ↑ امیرمحمود بن خواندمیر. ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه تهماسب صفوی. چاپ غلامرضا طباطباییمجد، تهران: بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار، بیتا، ص160.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
مهدی ابوالحسنی ترقی