بادگیر 2
بادگیر، گذرگاهی ساخته شده بر بام ساختمان برای راهیابی نسیم به درون است. عربیشده: باذَنج، باذهنج. واژههای برابر آن: آدغَر، باد پروا، باد پرانی، باتخان، بادخان. بادخانه، بادخن، بادخون، بادرس، بادغد، بادغَر، باد غرد. باد غَس. باد غره، باد غند. بادگذار. بادگذر. بادَنج، بادَنک، بادهنج، بادهلج، بادآهنج، بادآهنگ، خانه باد. واتخر. برج بادگیر.
پیشینه
از بادگیر برای خنک کردن و دگرگون کردن هوای درون ساختمان از گذشتههای دور بهرهگیری میشده و پیشینه آن به مصریان کهن و بابلیها میرسد. «با توجه به کاربرد پیشینهدار بادگیر که تنها در ایران دیده میشود، میتوان اختراع بادگیر را از ایرانیان دانست[۱]. اعراب نیز با بادگیر آشنا بودهاند. به گمان فراوان، گسترش بادگیر در شام و مصر در روزگار اسلامی از راه عراق بوده است.[۲] در ایران در بسیاری از شهرها و روستاهای گرمسیر که دارای باد و نسیم مطلوب ازیک یا چند سو هستند، بادگیرهایی رو بدان سو ساخته میشود.
بخشهای بادگیر
هر بادگیر دارای سه بخش است:
- دهانه بیرونی با اندامی بلند و رو به بالا؛
- میله یا گذرگاه باد که از بام به درون کشیده شده؛
- دهانه درونی که از گوشهای از سقف یا دیوار به درون راه مییابد.
گاه اتاقی زیر آن هست که به آن اتاق بادگیر یا بادگیرخانه میگویند.
گونهها
بادگیرها را میتوان بسته به ریخت میله آن این گونه دستهبندی کرد:
- میله مربع (مکعبی)؛
- میله استوانهای[۲]؛
- میله هشت ضلعی؛
- میله مستطیلی.
به طور کلی در جاهایی که نسیم مطلوب از چند سو میوزد از میلههای مکعبی یا استوانهای یا منشور هشت ضلعی، و در جاهایی که باد مطلوب تنها از یک سو میوزد از میله منشور مستطیلی که تنها یک دهانه رو به باد دارد بهرهگیری میشود.
بادگیرها را میتوان بسته به دهانهشان نیز چنین دستهبندی کرد:
- بادگیرهای یک دهانه که میله آنها منشور مستطیلی است و دهانه آنها تنها رو به باد مطلوب است. گاه آنها را برای ایستادگی در برابر گردباد همچون خرپشته (شیبدار) میسازند؛
- بادگیرهای دو دهانه که کمتر ساخته شده، ولی گاه برخی بادگیرها دارای دو دهانه برای دو بادگیر درون هم هستند. (دو منشور یا استوانه درون هم): یک دهانه پایینتر و دیگری بالاتر که هر کدام به گذرگاهی جدا راه مییابند تا هر گاه باد مطلوب از سطح زمین یا بالاتر وزید، یکی از آنها بتواند باد را به درون برساند؛
- بادگیرهای چهار دهانه که در جاهایی ساخته میشود که باد مطلوب از سوهای گوناگون میوزد. در این بادگیرها گاه یک دهانه باد را به درون میمکد و دهانه دیگر باد را به بیرون میفرستد. در میناب و در قشم چنین بادگیرهایی هست.
نمونهها
در سرزمینهای گرمسیری مانند یزد و پیرامون آن، اردکان و نائین و اصفهان و دیگر جاها و نیز در شهرهای جنوبی کناره دریای عمان و خلیج فارس انواع بادگیرها را میتوان دید. بلندترین بادگیر از آن ساختمان کوشک باغ دولت آباد یزد است که شاید زیباترین بادگیر نیز باشد. برخی آب انبارها در یزد چهار یا پنج بادگیر دارند و نیز آب انبار شش بادگیره نیز ساخته شده است. بیشتر بادگیرهای اردکان، تک دهانه هستند و به گونه خرپشتهای ساخته شدهاند.
بادگیرها را میتوان در خانهها و در بخش تابستاننشین آن یافت. همچنین در برخی ساختمانهای همگانی مانند مسجد، مدرسه، آب انبار و کاروانسرا نیز بادگیر یافت میشود.
نیز نگاه کنید به
مآخذ
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
علی محمد رنجبر کرمانی