محمد مصدق
مصدق، محمد. حقوقدان و سیاستمدار، رهبر جبهه ملی ایران* و نخست وزیر دولت ملی و رهبر ملی شدن صنعت نفت* (1261م ـ 1346ش). محمدخان مصدقالسلطنه در خانوادهای متنفذ از اشراف دیوانسالار ایران متولد شد، پدرش میرزا هدایت وزیر دفتر پسر عموی میرزا یوسف مستوفیالممالک از صدراعظمها و دیوانیان نامدار بود که از آشتیان به تهران مهاجرت کردند[۱]. مادرش نیز ملک تاج خانم نجمالسطنه از سوی پدر نوه فتحعلیشاه قاجار* بود که برادرانش از رجال نامی مشهور به فرمانفرماییان فیروز بودند. مصدق 10 ساله بود که پدرش فوت کرد و در دامان مادرش پرورش یافت، تحصیلات مقدماتی را به طور سنتی در تهران آغاز کرد[۲] و در 14 سالگی؛ لقب مصدقالسلطنه را از سوی ناصرالدین شاه دریافت کرد و بعدها مستوفی ایالت خراسان شد. در آن زمان افضلالملک درباره او نوشت «چنین شخصی که در سن شباب این طور جلوهگری کند باید از آیات بزرگ گردد»[۳]. در 19 سالگی با ضیاءالسلطنه دختر سیدزینالعابدین امام جمعه تهران ازدواج کرد و از او صاحب پنج فرزند شد. مصدقالسلطنه از مشروطهخواهان انجمن آشتیانیها بود که در دوره دوم مجلس شورای ملی* به وکالت از طبقه اعیان و اشراف انتخاب شد اما به دلیل آنکه سنش از 30 سال کمتر بود به مجلس راه نیافت اما در مبارزات سیاسی عضویت جامع آدمیت و جامع انسانیت درآمد.
در پی بمباران مجلس به فرانسه رفت (1287ش) و در مدرسه علوم سیاسی به تحصیل پرداخت. پس از دوره استبداد صغیر (حکومت محمدعلی شاه) به نوشاتل سویس رفت. پس از دریافت لیسانس حقوق رساله دکتری خود را با عنوان «وصیت در فقه اسلامی» نوشت و در 1293ش به ایران بازگشت و به دعوت محمدعلی ذکاءالملک استادی مدرسه علوم سیاسی را پذیرفت[۴]. او از مخالفان عقد قرارداد 1919م (1337ق) در زمان حسن وثوقالدوله بود و به هنگام ریاست الوزرایی حسن پیرنیا* (مشیرالدوله)، در حالی که در سویس بود به وزارت عدلیه دعوت شد. اما در بازگشت به ایران از طریق بوشهر، درخواست مردم فارس مبنی بر والیگری آنجا را قبول کرد و تا کودتای 1299ش* (کودتای سیاه سیدضیاء و رضاخان) در این سمت بود[۵].
با سقوط کابینه کودتا به وزارت مالیه، در 1301ش به حکومت آذربایجان، در 1302ش به وزارت خارجه و در دوره پنجم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تهران انتخاب شد و با سلطنت رضاخان به مخالفت برخاست. در دوره ششم نیز به مخالفت خود ادامه داد که به تدریج از سیاست کناره گرفت و به روستای احمدآباد رفت و در 1319ش نیز به بیرجند رفت. با آغاز جنگ جهانی دوم مجدداً به احمدآباد تبعید شد[۶].
دکتر مصدق در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی نماینده اول تهران شد و ضمن برملا ساختن ماهیت رژیم پهلوی* با فراهم آوردن مقدمات مسائل مربوط به نفت به مبارزات خود ادامه داد و ضمن تشکیل جبهه ملی ایران* در ملی شدن صنعت نفت نقش اصلی را ایفا کرد (29 اسفند 1329ش)[۷]. در اردیبهشت 1330ش به نخست وزیری ایران انتخاب شد و پس از خلعید و قطع رابطه با انگلستان با آنکه مجلس هفدهم از او دفاع میکرد، در تصدی وزارت دفاع ملی با محمدرضا شاه اختلاف پیدا کرد، کنارهگیری او از نخست وزیری با قیام مردم در 30 تیرماه 1331ش و نخست وزیری مجدد او همراه بود[۸]. موضعگیری او در برابر رژیم پهلوی با فرار شاه، مخالفت برخی روحانیان، نیروهای ارتشی و مالکان با او شد، که سرانجام با تلاشهای سیا [SIA]و عوامل انگلیسی در کودتای 28 مرداد 1332ش از نخستوزیری برکنار[۹] و به مدت سه سال زندانی شد. پس از آزادی تا پایان عمر، که بر اثر بیماری سرطان در 14 اسفند 1346ش فوت کرد، در احمدآباد به تبعید به سر برد. اگرچه وصیت کرد که او را در ابنبابویه در کنار شهدای 30 تیر دفن کنند اما با ممانعت دولت، در روستای احمدآباد به خاک سپرده شد. از دکتر مصدق دست نوشتهها و اسناد فراوانی برجای مانده که بیانگر فعالیتهای ملیگرایانه و آزادیخواهانه او در توجه استقلال و آزادی ایران است. او همزمان با فعالیتهای استقلالطلبان هند به رهبری گاندی و پیش از تلاش مصریها در ملی کردن کانال سوئز رهبری نهضت ملی کردن صنعت نفت، مبارزه با اختناق و خلعید بیگانگان را بر عهده گرفت[۱۰].
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ نیرّی، حمید. زندگینامه مستوفیالممالک. با همکاری سیفالله وحیدنیا، تهران: وحید، 1369ش، ص75.
- ↑ مصدق، محمد. خاطرات و تألمات مصدق. به کوشش غلامحسین مصدق و ایرج افشار، تهران: علمی، 1365ش، ص35-40.
- ↑ افضلالملک، غلامحسین. افضلالتواریخ. به کوشش منصوره اتحادیه (نظاممافی) و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران، 1361ش، ص83.
- ↑ مصدق، محمد. خاطرات و تألمات مصدق. به کوشش غلامحسین مصدق و ایرج افشار، تهران: علمی، 1365ش، ص79-85.
- ↑ تکمیلهمایون، ناصر. «والیگری محمدخان مصدقالسلطنه در فارس»، فارس شناخت. بهار 1384ش.
- ↑ نجاتی، غلامرضا. مصدق؛ سالهای مبارزه و مقاومت. تهران: رسا، 1377ش، ص31.
- ↑ روحانی، فؤاد. تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران. تهران: کتابهای جیبی و فرانکلین، 1353ش.
- ↑ مکی، حسین. وقایع سیام تیر 1331. تهران: ایران، 1366ش، ص180- 186.
- ↑ گازیوروسکی، مارک ـ ج. کودتای 28 مرداد 1332. ترجمه غلامرضا نجاتی، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1367ش.
- ↑ مکی، حسین. کودتای 28 مرداد 1332 و رویدادهای متعاقب آن. تهران: علمی، 1378ش.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
ناصر تکمیل همایون