مشهد
مشهد، مرکز استان خراسان رضوی و مرکز شهرستانی به همان نام، واقع در شمال شرقی ایران.
شهرستان مشهد، از شمال و شرق با شهرستانهای مرزی درگز، کلات و سرخس، از غرب با شهرستانهای چناران و نیشابور و از جنوب با شهرستان مرزی تربت جام و شهرستانهای فریمان و تربت حیدریه، همسایه است[۱] و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 4 بخش، 5 شهر و 12 دهستان است[۲].
شهر مشهد، با مختصات جغرافیایی ً45 َ36 ْ59 طول شرقی و ً00 َ17 ْ36 عرض شمالی با میانگین بارندگی 256 میلیمتر و ارتفاع 970 م، با آب و هوایی معتدل متغیّر و خشک[۳]، در فاصله 880 کیلومتری از تهران و حدوداً 70 کیلومتری (به خط مستقیم) از مرز کشور ترکمنستان[۴]،محصور بین سلسله جبال هزار مسجد و بینالود و ادامه آنها به سوی جنوب شرقی و به فاصله حدود 10 کیلومتری از حاشیه جنوبی کَشَف رود که در میان دو رشته کوه مذکور به سوی جنوب شرق و رودی مرزی هریرود جاری است، واقع شده است[۵].
شهر مشهد از طریق دو مسیر در دامنههای جبهه شمالی و جنوبی البرز و با راههایی درجه یک و غالباً به صورت بزرگراه به تهران و دیگر شهرهای بزرگ کشور متصل است و از طریق راه آهن و اتصال به شبکه ریلی نیز به جنوب، مرکز و غرب کشور و از طریق شهر مرزی سرخس با کشور ترکمنستان ارتباط دارد و در آینده با تکمیل مسیر ریلی تربت حیدریه – خواف و خواف تا مرز افغانستان، علاوه بر راه آسفالت شده اصلی، از طریق راه آهن نیز با کشور افغانستان مرتبط خواهد شد[۶]. مشهد دارای فرودگاهی بینالمللی است و با توجه به شبکه گسترده ارتباطی خود با داخل و خارج از کشور و به عنوان دومین شهر بزرگ و پرجمعیت ایران[۷]، از موقعیت ممتاز و حساسی در منطقه برخوردار است. در متون تاریخی از مشهد با نامهای پیشین آن سرزمین که بعدها، شهر مشهد در آن جای گرفت، یعنی توس، نوغان (نوقان) و سناباد یاد شده است. در بیش از یکهزار سال پیش، در حدودالعالم آمده است:
«به نوقان مرقد مبارک علی بن موسیالرضاست و آنجا مردمان بزیارت شوند و هم آنجا گور هارونالرشیدست...»[۸].
نوقان خود شهری بوده است و از توابع توس که «...از مهمترین شهرهای خراسان و کهنترین آنهاست و قبر امام علی بن موسی بن جعفرالصادق(ع) و قبر هارونالرشید، خلیفه عباسی، در خارج آن واقع شده است...»[۹]. که منظور از «خارج آن» اشاره به روستای سناباد است. در عجایب المخلوقات[۱۰] طوسی، در البلدان[۱۱] یعقوبی و در صورهالارض ابن حوقل[۱۲] به طوس و نوغان و دهکده سناباد و نیز به مرقد امام هشتم شیعیان در کنار قبر هارونالرشید خلیفه عباسی اشاراتی به چشم میخورد. شیعیان بر این باورند که امام هشتم توسط مأمون، خلیفه عباسی، مسموم و به شهادت رسید و لذا پس از دفن پیکر آن حضرت در سناباد در 202هـ.ق، این محل کمکم به مشهد (شهادتگاه) شهرت یافت و بتدریج و بویژه به هنگام سلطنت شاهان صفوی، با احداث بناها و توسعه بارگاه و مقابر اطراف مشهد به عنوان شهری بزرگ و نو، پا به عرصه حیات تاریخی خود گذارد[۱۳].بارتولد میگوید که در قرن دهم میلادی 4ق کلمه «المشهد» در کتاب مقدسی دیده میشود[۱۴] و حمدالله مستوفی هم از نخستین کسانی است که در نزههالقلوب که در 740ق تألیف شده کلمه «مشهد» را به کار برده است:
«...از مزار عظما قبر امام معصوم علی بن موسیالرضا بن جعفر(ع) در دیه سناباد به چهار فرسنگی طوس است و قبر هارونالرشید، خلیفه عباسی، در مشهد مقدس آن حضرت است و مشهد طوس از مشاهیر مزارات متبرکه است و آن موضع اکنون شهرچه شده...»[۱۵].
در زمان حکمرانی تیمور لنگ، با توجه به مطالبی که کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا در سفرنامه خود به سمرقند، نگاشته، توس همچنان شهر بزرگی در منطقه بوده است:
«... از مشهد به شهری بزرگ رسیدیم به نام بوئلو (که همان طوس باشد). این شهر نیز در استان خراسان واقع است. شهری است بسیار خرم و مفرح و جمعیت آن از همه آبادیهایی که از سلطانیه تا اینجا بر سر راه ما بودند، بیشتر بود[۱۶].
کلاویخو از مشهد و به گفته خود او «شهر عمده زیارتی و گروه بیشمار زائران آن» یاد کرده است و نکته جالب اینکه در آن زمان مسیحیان نیز میتوانستند بدون محدودیت به زیارت امام رضا بروند:
«چون به این شهر رسیدیم، ما را برای زیارت این مکان مقدس و آرامگاه بردند. سپس چون در ایران راه میپیمودیم و بر سر زبانها افتاده بود که ما به زیارت مشهد مشرف شده و آن مکان مقدس را دیدهایم، مردم همه میآمدند لبه قبای ما را بوسه میزدند. به این بهانه که ما از گروهی هستیم که فیض زیارت ومرقد و بارگاه قدیس بزرگ خراسان را درک کردهایم»[۱۷].
با گسترش و توسعه روزافزون شهر مشهد، امروزه دیگر اثری از شهر نوغان و قریه سناباد و بسیاری از روستاهایی که نام آنها در کنار مشهد امام رضا(ع) و در منابع و نقشههای تاریخی آمده است، وجود ندارد، اما نام و موجودیت توس، هم به دلیل دوری از محدوده توسعه شهر مشهد و هم بواسطه وجود آرامگاه شاعر بلند آوازه ایران، حکیم ابواالقاسم فردوسی، البته در حدود روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان مشهد، همچنیان پا برجاست[۱۸].
شهر مشهد هم در عصر صفویان و هم در دورههای بعد از آن همواره یکی از مراکز مهم شهری در شمال شرق کشور و در خطه خراسان بوده است. در زمان نادرشاه افشار به پایتختی رسید و پس از پایتختی نیز اعتبار خود را همچنان حفظ کرد. در عصر قاجار تاکنون در تمام طرحهای تقسیمات کشوری، شهر مشهد، مرکز ایالت خراسان بوده است. توجه مردم ایران به امامان شیعه و تلاش بر عمران و آبادی محل دفن آنان از جمله بارگاه حضرت امام رضا(ع)، همچنین محیط مساعد طبیعی و موقعیت ویژه جغرافیایی، در مجموع شهر مشهد را در دهههای اخیر به صورت دومین شهر ایران در آورده و پس از مکه معظمه، به عنوان دومین شهر زیارتی جهان اسلام مطرح ساخته است»[۱۹]؛ به گونهای که جمعیت این شهر از 241989 تن در 1335 به 1887405 تن در 1375 [۲۰]و به 2070604 تن در[۲۱] 1384، یعنی در مدت پنجاه سال به بیش از هشت برابر و نیم رسیده است. در دهههای اخیر تأسیس کارخانجات، مراکز آموزشی متعدد از جمله تأسیس دانشگاههای مختلف، مراکز فرهنگی، کتابخانهها، مؤسسات پژوهشی و نیز مراکز تفریحی، گردشگری و خدماتی و زیارتی که توسعه آستان قدس رضوی و گسترش حریم بارگاه امام رضا(ع) در صدر آنها قرار دارد، شهر مشهد را با توجه به موقعیت ارتباطی آن با داخل و خارج از کشور، به بزرگترین کانون شهرنشینی و مدنیت در منطقه و حتی در کشورهای آسیای مرکزی، بدل ساخته است. مجموعه آستان قدس رضوی، شامل صحنها، رواقها، موزه، کتابخانه و مسجد گوهرشاد از با ارزشترین نمونههای هنر معماری اسلامی است که همراه با برخی آثار تاریخی و طبیعی دیگر در اطراف شهر، موجب جلب سالانه گردشگران بسیاری به این شهر شده است، به گونهای که فقط در 1379، حدود 15 میلیون زائر ایرانی و حدود 180 هزار زائر و گردشگر خارجی موفق به دیدار از مشهد و زیارت مرقد مطهر امام رضا(ع) شدهاند[۱۹].
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ مؤسسه گیتاشناسی. اطلس گیتاشناسی استانهای کشور. تهران: گیتاشناسی، 1383.
- ↑ دفتر تقسیمات کشوری. نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری. تهران: دفتر تقسیمات کشوری (وزارت کشور)، 1384.
- ↑ جعفری، عباس. گیتاشناسی ایران. ج 3، دایرهالمعارف جغرافیایی ایران، چ 1، تهران: گیتاشناسی، 1379، ص 1205.
- ↑ سازمان حمل و نقل و پایانههای کشور (وزارت راه و ترابری). اطلس جادههای ایران (ویرایش دوم). تهران: همشهری، 1380، ص133 و 134.
- ↑ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور. ج4، چ1، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1379، ص30و 202و 225.
- ↑ سازمان نقشهبرداری کشور. نقشه راههای ایران. تهران: سازمان نقشهبرداری کشور (سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور)، 1384.
- ↑ نورالهی، طه. توزیع و طبقهبندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماریهای 75-1335. تهران: مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور)، 1382، ص 268.
- ↑ حدودالعالم من المشرق الی المغرب. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: طهوری، 1362، ص 90.
- ↑ قلقشندی، احمد بن علی. جغرافیای تاریخی ایران در قرن نهم هجری. ترجمه محجوب الزویری، ج2، تهران: وزارت امور خارجه (مرکز چاپ و انتشارات)، 1384، ص100.
- ↑ طوسی، محمد بن محمود. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. چ2، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382، ص245-246.
- ↑ یعقوبی، ابن واضح (احمد بن ابییعقوب). البلدان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408ق / 1988م، ص 47 و 70.
- ↑ ابنحوقل، صوره الارض. ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1345، ص169.
- ↑ افشارسیستانی، ایرج. پژوهش در نام شهرهای ایران. چ2، تهران: روزنه، 1382، ص577.
- ↑ بارتولد، و. تذکره جغرافیایی تاریخی ایران. ترجمه حمزه سردادور، چ3، تهران: توس، 1372، ص133.
- ↑ مستوفی، حمدالله. نزهه القلوب. به کوشش گای لسترنج، لیدن: بریل، 1333ق/1915م، ص 151.
- ↑ کلاویخو. سفرنامه. ترجمه مسعود رجبنیا، چ3، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374، ص193.
- ↑ کلاویخو. سفرنامه. ترجمه مسعود رجبنیا، چ3، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374، ص192 و 193.
- ↑ جعفری، عباس. گیتاشناسی ایران. ج 3، دایرهالمعارف جغرافیایی ایران، چ 1، تهران: گیتاشناسی، 1379،ص313.
- ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی. جغرافیای استان خراسان. چ3، تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، 1381، ص 74.
- ↑ نورالهی، طه. توزیع و طبقهبندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماریهای 75-1335. تهران: مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور)، 1382، ص 111 و 193.
- ↑ مرکز آمار ایران. بازسازی و برآورد جمعیت شهرستانهای کشور. تهران: مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور)، 1382، ص 104.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
غلامحسین تکمیل همایون