کریم خان زند
کریمخان زند، ملقب به وکیلالرعایا (تولد 113 یا 118ق / ؟ ) . مؤسّس سلسله زند (حک1163ق – 1193 /؟ م).
کریمخان از طایفه زند از ایل لر فرزند ایناقخان و زادگاه او پیری و کمازان ملایر بود. وی سی و دو ساله بود که نادرشاه طایفه زند را به خراسان کوچ داد[۱]. این طایفه در لشگرکشیهای نادر حضور داشتند. کریمخان و برادرش صادقخان در رکاب ابراهیمشاه افشار به دلیل لیاقت در خدمت نظامی لقب خان گرفتند[۲]. پس از مرگ نادرشاه و در زمان عادلشاه افشار، کریمخان طایفه زند را به خاستگاهش در پیری و کمازان بازگرداند و با شکست دادن مهرعلیخان تکلو، همدان را تصرف کرده با سپاهیان علیمردان خان متحد شد و در جنگ با ابوالفتحخان حاکم اصفهان او را شکست داد ولی وی را بخشید و با انعقاد اتحادی سهگانه، شاهزادهای صفوی را با نام اسماعیل سوم به سلطنت رساندند[۳].
اندکی بعد کریمخان در شیراز با ابوالفتحخان به دلیل قتل علیمردانخان جنگید و پس از شکست وی به همراه شاه اسماعیل سوم وارد اصفهان شد و به خود لقب وکیلالرعایا داد[۴] (1165ق /؟ م ). با پایان یافتن عمر اتحاد سهگانه کریمخان با دو رقیب دیگر، آزادخان افغان و محمدحسنخان قاجار مواجه شد. وی آزادخان را در نبرد خشت مغلوب کرد ولی ضربه نهایی را محمدحسن خان به آزادخان وارد کرد و وی را از صحنه رقابت خارج کرد. محمدحسن خان هم سرانجام توسط شیخ علیخان زند یکی از سرداران کریمخان مغلوب گردید[۵] (1172ق /؟ م) و اینگونه کریمخان درصدد برقراری آرامش در متصرفات خود برآمد. وی علاوه بر لشگرکشی به کرمانشاه و آذربایجان، دو شورش را که در کرمان و بارفروش (بابل)، توسط تقیخان درانی و حسینقلی خان جهانسوز بر پا شده بود سرکوب کرد[۶]. اختلاف کریمخان با اعراب بنیکعب در کنار رود اروند که متأثر از فتنه عثمانیها بود زمینه حضور انگلیسیها را در خلیجفارس فراهم کرد. در جزیره خارک میرمُهَنّا پسر میرناصر بندرریگی به دزدی دریائی مشغول بود. کریمخان زکی خان را مأمور دفع وی کرد میرمهنا به بصره گریخت و در آنجا به دست مأموران عثمانی بصره به قتل رسید. کریمخان نیز به اقدام مأمور عثمانی اعتراض کرد[۷] (1182ق/ ؟ م). لشگرکشی ناموفق به عمان برای مطیع کردن شیخ عبدالله رهبر خوارج[۸]. شکست دادن عثمانیان و فتح بصره (1190ق /؟ م) و واگذاری حکومت آنجا به برادرش صادقخان اقدامات دیگر کریمخان در واپسین سالهای زندگی بود. هر چند با فوت او (1193ق / ؟ م) و بازگشت صادقخان به شیراز، بصره توسط عثمانیان تصرف شد[۹].
کریمخان چنان ساده و بیآلایش بود که عنوان شاه را برای خود انتخاب نکرد. از سخاوت و بخشندگی وی منابع تاریخی توصیفهای بسیاری کردهاند[۱۰]. احترام به پیروان مذاهب مختلف[۱۱] ساختن بناهای عامالمنفعه مانند حمام، بازار، مسجد، برج و بارو و...در شهرهای شیراز، تهران، بوشهر، کرمان و... از اقدمات او است. ضمن اینکه در مناسبات با اروپائیان در گسترش تجارت در خلیجفارس نیز موفقیت داشت که نشان از آگاهی سیاسی او است.
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ پری، جان ر. کریمخان زند. ترجمه محمدعلی سلوکی، تهران: 1365، فراز، ص27-25.
- ↑ حسینیفسائی، میرزا حسن. فارسنامه ناصری. چاپ منصور رستگاری فسائی، تهران: 1367، امیرکبیر، ج1، ص558.
- ↑ نوائی، عبدالحسین. کریمخان زند. تهران: 1348، ابنسینا، چ2، ص42-41.
- ↑ ورهرام، غلامحسین. تاریخ سیاسی اجتماعی ایران در عصر زندیه. تهران: 1348، معین، ص45-44.
- ↑ رجبی، پرویز. کریمخان زند و زمان او. تهران: 1352، گروه فرهنگ مرجان با همکاری انتشارات امیرکبیر، ص74-70.
- ↑ شمیم، علیاصغر. ایران در دوره سلطنت قاجار. تهران: 1374، انتشارات مدبر، چ6، ص33.
- ↑ نامیاصفهانی، میرزا محمدصادق موسوی. تاریخ گیتی گشا. چاپ سعید نفیسی، تهران: 1363، اقبال، ص167.
- ↑ هدایت، رضاقلیخان. تاریخ روضه الصفای ناصری. قم: 1339، چاپ حکمت، ج9، ص120-119.
- ↑ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا. تاریخ روابط خارجی ایران. تهران: 1364، امیرکبیر، ص187-186.
- ↑ آصف، محمدهاشم. رستمالتواریخ. چاپ محمد مشیری، تهران: 1352، امیرکبیر، ص420.
- ↑ شعبانی، رضا. تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی ایران در دورههای افشاریه و زندیه. تهران: 1377، سمت، ص157-156.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
سیدحسن شجاعی دیو کلائی