ارگ

ارگ یا ارک، واژه‌ای پهلوی به معنی دژ، کهن‌دژ (قهندز) با دیوارهای ستبر و استوار و مقر حکمرانان، پادشاهان و نظامیان و خدمتکاران آن‌ها در مرکز اداری و سیاسی شهر یا قلعه‌هایی بزرگ‌تر.

بنای ارگ و دژهای‌کهن در ایران به زمانی باز می‌گردد که یکجانشینان به دلایل گوناگون و مطابق شرایط مختلف اقلیمی این سرزمین انواع مختلفی از حصارهای گرد سکونت‌گاه را با برج و باروهای ستبر برآوردند. از این رو تاریخ دقیقی برای ارگ‌سازی در ایران نمی‌توان برشمرد. اما از کاوش‌های باستان‌شناسی پیداست که به قدمت شهرنشینی در ایران می‌باشد. در منابع تاریخی پیش از اسلام، ارگ و ارگبذ بسیار به کار رفته‌اند. برخی برآنند که از نام کوه اَرَکَدْری ( Arakadri )محل شورش گئومات مغ در برابر داریوش‌یکم^* یاد شده در سنگ نبشته بیستون^* می‌توان واژه ارک(ارگ) را بازیافت. یونانیان بناهای برفراز کوه و بلندی را آکروپولیس(Akropolis) (ارگ شهر)، برخی واژه‌های آرکس[Arx] لاتینی و دونژن[Donjon] نورمنی[Norman] به معنی قلعه(کلا) و برج را با آن یکی می‌دانند.

اما پیداست که همه ارگ‌ها در بلندی بنا نشده‌اند، مانند ارگ‌های بخارا، تهران و شیراز که در دشت بنا شده‌اند. بستر مرتفع برخی ارگ‌ها نیز از خاکدست ریز یا تخریب‌ها و ساخت و سازهای پیاپی به‌وجود آمده است. ارگ مشرف بر شهرهای قدیم و دربرگیرنده ساختار سیاسی- نظامی و بخشی از شهر بود. از این رو ارگ‌های وسیعی مانند بم، تنها بخش حاکم‌نشین شهر کُهن بودند. ارگ در معنای کلی با قلعه تفاوت‌هایی دارد که مهم‌ترین آن وابستگی ارگ به شهر می‌باشد در حالی که بیشتر قلعه‌ها مستقل از شهرها بودند، و ارگ تلقی نمی‌شدند، مانند قلعه لمبسر و الموت.

دلایل جغرافیایی مانند موقعیت طبیعی و شرایط اقلیمی، بستر و محل بنای ارگ، شرایط اقتصادی مانند وجود بازارها و تلاقی یا گذر راه‌های تجاری، شرایط سیاسی تدافعی در بنای ارگ‌ها و نوع آن‌ها دخالت داشته‌اند. بر این اساس، بخش‌های گوناگون مانند: آب انبار یا چاه آب، سربازخانه، حاکم‌نشین، پرستشگاه، زندان، طویله، برج‌های دیده‌بانی، دروازه‌های چندگانه، خندق، وجود کنگره‌ها و جان‌پناه‌ها و حتی چند ضلعی بودن باروها نشان از کاربرد ویژه ارگ دارند. از این رو ارگ هسته مرکزی در اداره شهر بود که در مواقع ضروری می‌توانست جان‌پناه مردم بیرون از‌ آن و ساکنان روستاها و محله‌های «بیرونی» شهر نیز باشد. ارگ‌های بخارا، سمرقند، نارین قلعه میبد، بم، کرمان، شیراز، تبریز، تهران، زرنگ و بمپور (ایرانشهر) که هرکدام مشخصات ویژه‌ای در معماری و شهرسازی دارند مورد پژوهش‌های مختلف تاریخی، باستان‌شناسی و معماری قرار گرفته‌اند تا کارکرد واقعی هر یک شناخته شود.

بخش‌های غیردفاعی برخی از این ارگ‌ها بر ساختار معماری دفاعی آن برتری داشته است چنان‌که مطابق منابع موجود مسجد جامع علیشاه در تبریز را ارگ علیشاه می‌گفته‌اند. اما در ارگ بم، تأسیسات حکومتی و نظامی آن مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بخش‌ها را شامل می‌شده است. در این ارگ عوامل تجاری و دفاعی، باعث گردید تا هم برج و باروهای آن متناسب با شرایط نظامی ساخته شود و هم سرباز‌خانه، قورخانه، بازار، چهار‌سوق، کاروانسرا و اصطبل مهم‌ترین بخش‌های آن به شمار روند. ارگ‌ها باروهایی چند داشتند که ‌آن‌ها را از شارستان جدا می‌کرد و شارستان نیز با بارویی از ربض که شامل باغ و کشتزار بود جدا می‌شد. کاوش‌های باستان‌شناسی در شهرهایی مانند هگمتانه^* و تصویرهای به‌دست آمده از شهرهای باستانی به ویژه کی‌شیرم دوره مادی، دژه مادی شاروکین از قرن هشتم پ.م، دژ ماننا قرن هفتم پ.م، بیانگر آن است که این باروها به مانند باروهای ارگ بم یکی بر دیگری مشرف بوده و درون آخرین بارو حکمران سکونت داشته است. برخی بناهای مطبق مانند چغازنبیل شوش که کارکرد مذهبی داشته نیز بیش و کم استحکاماتی شبیه به این بنا‌ها داشته است. از ساختار معماری ارگ‌ها بر می‌آید که بنیاد ارگ‌های دوره اسلامی بر بستر ارگ‌های پیش از آن بنا شده و مطابق شرایط زمانی الحاقاتی بر آنان افزوده شده است.

نیز نگاه کنید به

• ارگ بم
• هگمتانه

منبع اصلی

سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،

نویسنده مقاله

حسن باستانی راد