مسجد جامع
مسجد جامع. مکانی مقدس برای تجمع مردم آبادیها و شهرها جهت انجام امور عبادی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به ویژه در روز جمعه.
لفظ مسجد به معنای محل سجده، جایی که پیشانی را بر زمین ارند و در لغت به معنای سجدهگاه است و جمع ان را مساجد گویند که برگرفته از لغت آرامی مزکت به معنای نمازخانه و مسجد است[۱] . از این مکان در کتب مرجع به نامهای خانه خدا، بیت الله، مزکت و مژکت، مزگت یاد شده است[۲]، به معنی خانهای که برای پرستش پروردگار سازند و هرکس خواهد در آن بندگی و عبادت کند و ان، خانه را حرمت گذارند و معرب آن، مسجد به فتح جیم است یعنی مکان سجده.
جامع، اسم فاعل از جمع به معنای گردارنده و فراهم آورنده است و جمع آن جوامع است[۳][۴]. مسجد به تنهایی محلی برای نماز یومیه و عبادت است، اما مسجد جامع مکانی است که تمام فعالیتها و امور مهم سیاسی، فرهنگی، عبادی، اجتماعی در ان انجام میگیرد. هر آبادی جامعی داشته که در ان مسلمین برای انجام امور خود جمع میشدند و به تناسب بزرگی و شهرت شهرها و ابادیها، مساجد جامع ان شهرها و آبادیها از شوکت خاصی برخوردار بودهاند مثل مسجد جامع اصفهان، الازهر مصر، بعلبک[۵]. مسجد تنهاه نشان ویژه بناهای نخستین اسلامی است و تاریخ تکامل معماری اسلامی به شماره میرود [۶]که توسط اعراب مسلمان در مناطق دیگر نیز ساخته و توسعه پیدا کرد. از قرن پنجم هجری، نظام جدیدی برای استفاده در مناطق دیگر از مساجد جامع متداول شد و ان ایجاد مدارس در مساجد بود و از این زمان تدریس مذهب و مسکن دادن به طالبان علم بر کارکرد مساجد اضافه شد[۷].
با گسترش شهر، مساجد دیگری به موازات مسجد بزرگ شهر ساخته شد که مخصوص برگزاری نماز جمعه بود و اصطلاحاً مسجد جامع نامیده میشد. بعدها به دلیل وسعت شهرها، هر شهر دارای چند مسجد جامع شد و در برخی از روستاها که جمعیت زیادی داشت مسجد جامع ساخته شد[۸].
مساجد جامع برای ایراد خطبه و نماز جمعه منبر خاصی داشتند و اصولاًّ کاربرد مساجد موجب نامگذاری متفاوت ان میشود و کاربرد اصلی مساجد جامع، گردهماییهای عمومی مسلمین را شامل میشد از جمله نماز جمعه، نماز عیدین. مساجد اولیه مسلمین عبارت بود از قطعه زمینی وسیع و مربعی شکل که به واسطه چهاردیواری محفوظ میشده است و سمت قبله را با سقفی کوچک که از تنه نخل بود استوار میکردند و این نقشه تمام مساجد اسلامی بود که در طول زمان از نظر معماری توسعه پیدا کرد[۹]. بعدها ساختمان مساجد دارای رواق برای قبله که محراب در انجا قرار داشت شدند و در کل مساجد در طول زمان از نظر معماری چه در ساخت و چه در مراحل تزئین و... تحولات و تغییرات فراوانی در حوزه جغرافیایی و فرهنگی جهان اسلام و سرزمینهای خارج از حوزه جهان اسلام داشته که متأثر از افکار و عقاید ان منطقه بوده است. در ایران دو نوع مسجد از نظر معماری وجود دارد که یکی به واسطه معماری خاصی است که فاتحان مسلمان در ساخت مسجد اجرا میکردند از جمله، مسجد خلیفه مهدی در روی و دیگری سنت معماری ایرانی که با برداشت از معماری ساسانی بود و از قرن پنجم به بعد رواج یافت مثل مسجد جامع تبریز و مسجدکبود تبریز[۱۰].
پیشینه مسجد جامع
در عربستان بیش از اسلام هر قبلیهای برای گرداوردن مردم و بزرگان به مناسبتی و یا برای مشورت در مکانی مانند سقیفه و دارالندوه مکه جمع میشدند. با ظهور اسلام و هنگام هجرت، مکان مسجد معین و مسجد النبی ساخته شده و با گسترش مدینه برای راحتی مسلمین، مساجد دیگری نیز ساخته شد و بدین صورت دو نوع مسجد ایجاد شد، مسجد اصلی شهر که مقر حاکم بود و مساجد قبایل دیگر[۱۱][۱۲].
اجزای مهم مساجد جامع عبارت بودند از صحن، رواق، منبر، مقصوره، محراب و قبه بیتالمال و ساخت مناره و مقصوره به سده نخست هجری بر میگردد[۱۳].
خلیفه پس از انتصاب، نخستین خطبه را در مسجد جامع قرائت میکرد و مردم در آنجا با وی بیعت میکردند و مراکز ارتباطات مردمی و مقر حکومت بود[۱۴]. از جمله مساجد جامعی که در طول تاریخ جهان اسلام باقی ماندهاند عبارتند از مسجد اقصی، مسجد النقوی، مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد جامع اصفهان، تبریز، دامغان، دمشق، قزوین، یزد، کاشان، قم و...[۱۵]
مسجدجامع اصفهان
مسجدی قدیمی و بزرگ است که توسط ملکشاه سلجوقی و به کوشش خواجه نظامالملک ساخته شده و صفهای بدان متصل است که بانی آن عمربنعبدالعزیز میباشد[۱۶]. در سال 481 تاجالملک گنبدی بر ان اضافه کرد و در سال 515 م توسط باطنیه اتش گرفت[۱۷] و در سال 710 م سلطان محمدخدابنده محراب آنرا ساخت و بعدها در دوران صفویه تعمیر شد[۱۸].
مسجد جامع یزد
به فرمان یکی از سلاطین صفوی تعمیر و توسعه یافت و بانی ان، عمرولیث صفاری بوده است[۱۹] و مسجد فعلی، ترکیب شده سه مسجد در دوره قاجاریه است که در دوره ناصرالدین شاه تعمیر شد[۲۰].
مسجد جامع ورامین
در سال 722 ه بنا شده و در دوره تیموریان تعمیرشد. این مسجد یک بار در سال 1444 به واسطه سیل تخریب شد[۲۱].
مسجد جامع دامغان
دومسجد جامع در دامغان است که یکی قدیمیتر و معروف به تاری خانه است که گویا به امر علی(ع) ساخته شده است شده است و مسجد دیگر که توسط مامون ساخته شده است[۲۲].
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ دهخدا علی اكبر، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران. 1377، ج13، ص 20853.
- ↑ حدودالعالم منالمشرق الیالمغرب، به كوشش و. مینورسكی، ترجمه میرحسین شاه، كابل: پوهنجی، پوهنتون. 1342، ص 452.
- ↑ ابن درید، جمهرهاللغه چاب رمزی منیر بعلبكی، بیروت 1987- 1988، ذیل «حج».
- ↑ فراهتی، عباسعلی، مسجد و تأثیرات علمی و اجتماعی آن در جامع اسلامی، تهران: ستادعالی هماهنگی كانونهای فرهنگی هنری مساجد، 1382 ص 31- 34.
- ↑ كاشانی، ابوبكربن مسعود، بدایعالصنایع فی ترتیب الشرائع، بیروت 1402/ 1982، ج2، ص 19 و 113.
- ↑ ابن اثیر، عزالدینبن الاثیر، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران: علمی/ ج 19/ ص 15-14.
- ↑ ارنست گروبه و سایرین، معماری جهان اسلام، ترجمه یعقوب اژند، تهران: مولی، 1380، ص 40- 38.
- ↑ قاسمی محمدجمالالدین، اصلاح المساجد منالبدع و العوائد، بیروت 1390، ص 53- 52.
- ↑ نمیری ابن شیه، تاریخ المدینه المنوره، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت 1410/ 1990، ج 1، ص 57- 75.
- ↑ فرای زن، تاریخ ایران (کمبریج)، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1381، ج 4، ص 297- 295.
- ↑ مقریزی احمدبن علی، السلوکلمعرفه دول الملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418/ 1997، ج2، ص 246- 248.
- ↑ نمیری ابن شیه، تاریخ المدینه المنوره، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت 1410/ 1990، ج 1، ص. 57-75.
- ↑ یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم ایتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1343، ج2، ص 468.
- ↑ یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم ایتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1343، ج2، ص 214.
- ↑ حموی یاقوت، معجمالبلدان، چاپ، فردینانند ووستفلد، لایپزیک 1866- 1873 و تهران: چاپ افست، 1965، ج3، ص 17- 20.
- ↑ نوایی، عبد الحسین، گردآورنده. مراتالبلدان. به کوشش میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران 1368. ج 4، ص 97.
- ↑ فرای زن، تاریخ ایران (کمبریج)، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1381، ج 5، ص 594.
- ↑ گنجنامه مساجد جامع، زیر نظر کامبیز حاجی قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1383، ج 7، ص 55.
- ↑ افشار ایرج، یادگارهای یزد، تهران: انجمن اثار ملی 1354، ج 2، ص 131، گنجنامه ج8، ص 168.
- ↑ گلشنی صدیقه، بناهای اولیه مسجد جامع یزد، نشریه معماری و شهرسازی، سال 8 ش 26، 1377، صص 9- 1.
- ↑ نوایی، عبد الحسین، گردآورنده. مراتالبلدان. به کوشش میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران 1368، ج 4، ص 39- 40.
- ↑ گنجنامه مساجد جامع، زیر نظر کامبیز حاجی قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1383، ج 8، ص 122.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
محمدرضا تیموری