انقلاب اسلامی ایران
انقلاب اسلامی ایران، سرنگونی نظام سلطنتی پهلوی در22 بهمن1357ش و اعلام نظام جمهوری اسلامی در ایران در12 فرودین 1358ش.
سلطنت پهلوی* از زمان شکلگیری به علت ماهیت استبدای، سیاستهای ضد مذهبی و وابستگی به قدرتهای بیگانه با جنبشها و نهضتهای مختلف مواجه شده بود[۱]، اما طلیعه انقلاب اسلامی از 1341ش آغاز شد. در این زمان، دولت آمریکا به ریاست جمهوری کندی به ایران فشار میآورد تا اصلاحاتی در ساختار اقتصاد سنتی خود انجام دهد و از خطر انقلاب و تهاجم کمونیسم رهایی یابد[۲].
شاه تحت فشار متحد غربی خود، امیر اسدالله علم* را به جای امینی مأمور اجرای اصلاحات کرد. علم، انتخابات سراسری در کشور، برنامهای زیر عنوان اصلاحات ارضی و مبارزه با فساد و اجرای قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی را به عنوان برنامههای اصلاحی دولت خود اعلام کرد[۳]. برنامههای دولت علم برای اصلاحات با مذهب و اعتقادات مذهبی مردم تضاد داشت و به همین علت مورد مخالفت شدید روحانیان و در رأس آنها آیتالله خمینی* (ره) قرار گرفت.
لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی واژه اسلام را از شرایط شرکت در انتخابات حذف میکرد و مراسم تحلیف را به جای قرآنکریم با هر کتاب آسمانی دیگر مقدور می ساخت، با مخالفت آیتالله خمینی(ره) و علمای دیگر بنا به دلایل شرعی و اجتماعی لغو گردید[۴]. و اصول ششگانه که با عنوان انقلاب سفید[۵] در 6 بهمن 1341ش به رفراندوم گذاشته شد از طرف روحانیان تحریم شد[۶]. اصرار رژیم به اجرای برنامههای خود و تداوم مخالفت مردم به رهبری روحانیون به قیام15 خرداد 1342ش و تبعید امام در 13 آبان 1343ش منجر شد[۷].
در طول سالهای تبعید آیتالله خمینی(ره) تا 1357ش از یک طرف شاگردان او از قبیل مرتضی مطهری و دکتر بهشتی تعالیمش را اشاعه دادند و از طریق شبکهای از انجمنها، مدارس، مساجد، هیأتها و حسینیهها شرایط لازم برای فعالیت آینده را پیریزی کردند[۸]. از طرف دیگر، سازمان و گروههایی مثل نهضت آزادی، جبهه ملی و احزاب وابسته به آن، بقایای حزب توده و دیگر سازمانهای سیاسی در داخل و خارج از کشور به سازماندهی مخالفتها با رژیم پرداختند. در طول سالهای مزبور، نارضایتی ها به خاطر افزایش ظلم و استبداد، گرایش روزافزون رژیم به تمرکز سیاسی و اقتصادی و رشد مشکلات اقتصادی با وجود درآمد عظیم نفت، روند روزافزونی یافت [۹]و در 1356ش که رژیم سیاست فضای باز را برای هماهنگی با سیاستهای کلی آمریکا در راستای تحقق«حقوق بشر» مطرح کرد[۱۰]، مجالی برای بروز یافت.
در اول آبان 1356ش سید مصطفی خمینی به طرز مشکوکی درگذشت. مردم درگذشت وی را به مقامات امنیتی رژیم نسبت دادند و با برگزاری مجالس بزرگداشتی به اظهار همدردی با امام پرداختند. به اشاره رژیم، برای مقابله با افزایش محبوبیت آیتالله خمینی(ره) در بین مردم در17دی، مقارن با سالروز انقلاب سفید و آزادی زنان، مقالهای موهن با عنوان «ایران و استعمار سرخ وسیاه» به امضای احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید. این مقاله با توهین به امام خمینی و روحانیت آنها را به همدستی با حزب توده متهم نموده و به عنوان عوامل استعمار سرخ وسیاه محکوم کرده بود[۱۱].
در اعتراض به چاپ مقاله موهن در روزنامه رسمی، مردم قم در نوزدهم دی ماه قیام کردند و با سربازان و کماندوهای رژیم درگیر شدند که در نتیجه آن عدهای از مردم به شهادت رسیدند[۱۲].
اکثر نویسندگان و صاحبنظران داخلی و خارجی معتقدند که قیام مردم قم، جرقه انقلاب اسلامی بود [۱۳] و منجر به آغاز قیامهای متعددی شد که شاه را تضعیف و نابود کرد[۱۴]. به طوری که برگزاری مجالس ترحیم به مناسبت چهلم شهدای قم در 29 بهمن 1356ش در تبریز منجر به درگیری با نیروهای نظامی و امنیتی رژیم و کشتار مردم گردید و مراسم چهلم شهدای تبریز در 10 فرودین 1357ش در شهرهای مشهد، یزد و جهرم نیز همین فاجعه را در پی داشت[۱۵].
تا اواخر مرداد 1357ش روزهای نسبتاً آرامی سپری شد؛ ولی در 28 مرداد واقعه سینما رکس آبادان و کشته شدن تعدادی مردم در آتشسوزی پیش آمد. مردم رژیم را مسئول آن واقعه دانستند و چند روز بعد از آن واقعه مردم تهران پس از برگزاری نماز عید فطر به امامت شهید مفتح به راهپیمایی آرام دست زدند و جوّ خفقان و ارعاب را شکستند[۱۶]. راهپیمایی گسترده مردم تهران در 17 شهریور نیز تکرار شد؛ ولی این بار سربازان رژیم مردم را در میدان ژاله به گلوله بستند که این روز به «جمعه سیاه» معروف شده است[۱۷].
در پائیز 1357ش، دولت عراق تحت فشار رژیم، امام خمینی را وادار به ترک عراق کرد. امام پس از آنکه دولت کویت مرزهای خود را به روی ایشان بست عازم فرانسه شد و در دهکده نوفللوشاتو اقامت گزید. در روزهای تاسوعا و عاشورای همان سال مصادف با 19 و 20 آذر، مردم تهران باز هم به تظاهرات میلیونی دست زدند. تظاهرات مکرر، اعتصابات پی در پی، به ویژه، اعتصابهای شرکت نفت و تعطیلی بازارها رژیم را در تنگنای اقتصادی قرار داد و شاه را مأیوس کرد، چنانچه او با تشکیل شورای سلطنتی و معرفی شاهپور بختیار در 26 دی 1357ش به خارج از کشور گریخت[۱۸].
با فرار شاه از ایران امام خمینی در12بهمن به کشور بازگشت و در هفدهم همان ماه مهدی بازرگان را مأمور تشکیل دولت موقت کرد. در واقع، تا پنج روز دو دولت در مرکز وجود داشت. تا اینکه با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357ش به عمر سلطنت پهلوی و نهادهای وابسته به آن خاتمه داده شد[۱۹]. و در 12 فروردین 1358ش با رأی مردم نظام جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته شد و قانون اساسی جدید در نخستین مجلس خبرگان برای نظام جدید تدوین شد[۲۰].
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ عميدزنجانی، عباسعلی. گزيده كتاب: انقلاب اسلامی و ريشههای آن، تهران: 1357، كتاب طوبی، ص185 به بعد.
- ↑ نجاتي، غلامرضا. تاريخ سياسي بيست و پنج سالة ايران (از كودتا تا انقلاب). تهران: 1371، رسا، ص3-132.
- ↑ روزنامه مهر ايران. 1/5/1341.
- ↑ خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي. تهران: 1376، مركز اسناد انقلاب اسلامي، ص43.
- ↑ ژان پير ديگار و ديگران. ايران در قرن بيستم. ترجمة عبدالرضا و هوشنگ مهدوي، تهران: 1378، نشر البرز، ص 7-164.
- ↑ خاطرات و مبارزات حجتالاسلام فلسفي. تهران: 1376، مركز اسناد انقلاب اسلامي، ص9-236.
- ↑ رجبی، محمدحسن. زندگينامه سياسی امام خمينی. تهران: 1377، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص338.
- ↑ سلسله پهلوی و نيروهاي مذهبی به روايت تاريخ كمبريج. ترجمه عباس مخبر، تهران: 1372، طرح نو، ص151.
- ↑ كدي، نيكي.آر. ريشههاي انقلاب ايران. ترجمة عبدالرحيم گواهي، تهران: 1375، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ص395 به بعد.
- ↑ مازندی، يوسف. ايران ابرقدرت قرن. ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: 1373، البرز، ص531 به بعد.
- ↑ روزنامه اطلاعات. 17/10/56.
- ↑ طالبيدارابي، ابراهيم. جايگاه قيام 19دي در پيروزي انقلاب اسلامي. تهران: 1378، مركز اسناد انقلاب اسلامي، ص 86.
- ↑ طلوعی، محمود. داستان انقلاب. تهران: 1371، نشرعلم، ص179.
- ↑ شوكراس، ويليام، آخرين سفر شاه. ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: 1370، البرز، ص136.
- ↑ منصوری، جواد. سيرتكوينی انقلاب اسلامی. تهران: 1375، مؤسسه چاپ و انتشارات وزرات امور خارجه، ص15-314.
- ↑ پرهام، سيروس. انقلاب ايران و مبانی رهبری امام خمينی. تهران: 1357، اميركبير، ص42.
- ↑ امامی، جواد (تدوين). خاطرات آيت الله مسعودی خمينی. تهران: 1381، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص391.
- ↑ لطفی، مهرعلی. مروری بر رويدادهای معاصر ايران و پيدايش انقلاب اسلامی ايران. قم: 1381، انتشارات عالمه، ص151.
- ↑ عميدزنجانی، عباسعلی. انقلاب اسلامی ايران (علل، مسائل و نظام سياسی). قم:1381، دفتر نشر معارف، ص34-230.
- ↑ فوران، جان. مقاومت شكننده، تاريخ تحولات اجتماعی ايران از صفويه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی. ترجمه احمد تدين، تهران: 1377، رسا، ص586.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
غلام علی پاشازاده