مدرسه
مدرسه، جای درس دادن و درس خواندن و به معنی اموزشگاه با پیشینه تاریخ درازمدت.
مدرسه واژهای است عربی با صبغه اسلامی، اما امام در ایران پیش از اسلام نیز دارای سابقه است. از بنای نخستین مدرسهها در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست، اما از زمانی که خط رواج یافت (حدود هزاره سوم پیش از میلاد) [۱] اموزش نیز آغاز شد از دوره مادها* و هخامنشیان (سدههای 8 تا 4 پ م) بنایی متناسب با کارکرد مدرسه بر جای نمانده اما میدانهای باز، نزدیک بناهای حکومتی نقش مدرسه را زیر نظر افسران ایفا میکردند[۲]. گویا در دوره داریوش اول* در مدرسه عالی طب مصر شیوه طبابت مصری آموزش داده میشد و او این مدرسه را احیاء کرد[۳]. اما بی گمان هخامنشیان با تمدن پیشرفته و انواع خطوط و آموزشهایی که داشتند دارای مدارس بسیاری در سراسر قلمرو خود بودند که در سنتهای اموزشی زمان سلوکیان* و اشکانیان* نیز تأثیر میگذاشت.
در دوره ساسانیان* نهاد آموزش و پرورش در ایران دارای مدرسه و مراکز آموزش عالی گوناگون که مدرسههای مسیحیان مانند ادسا و نصیبین و مدرسه عالی (دانشگاه) گندی شاپو* از ان جمله است[۴]. اما در آن دوره اموزش در گروههای خاصی از جامعه انجام میشد[۵]. پس از اسلام مدرسه با مسجد در پیوند بود و صبغه اسلامی یافت. بخشی از مسجد بدین نام خوانده میشد که در ان حلقههای بحث و مناظره برگزار میشدند. از اوایل قرن 2ق/ 8م با تأسیس بیتالحکمه در بغداد توسط مأمون خلیفه عباسی (197- 218ق/ 812- 833م)، از ان پس تا دوره سلجوقیان* (قرن 5ق/ 11م) مدارس جندی توسط حکمرانان ایران تأسیس شد[۶]. از ان میان در نیشابور توسط طاهریان*، درآمل توسط علویان* (ناصر کبیر)، در بلخ و بخارا توسط سامانیان*، در اصفهان، شیراز و بغداد توسط آل بویه*، در غزنین(دربستیان)، سبزوار (فخریه) نیشابور (دارالسنه) و در دیگر شهرها توسط غزنویان* و در خوارزم توسط خوارزمشاهیان مأمونی
(خوارزمشاهیان)[۷]. از این زمان در کنار مدارس، ترویج سواداموزی در مکتبخانهها برای کودکان گسترش یافت.
از دوره سلجوقیان مدارس به تعالیم شرعی و کلامی نه عقلی و فلسفی میپرداختند. مدارس نظامیه که توسط خواجه نظامالملک* و جانشینان او در وزارت سلجوقیان بنا شد از مهمترین مدرسههایی است که این هدف را دنبال میکردند: نظامیه بغداد، نیشابور، اصفهان و ... این مدرسههاساختار خاص خود را در اموزش و اداره مدرسه دادند[۸]. از زمان هجوم مغولان به ایران مدرسهها رو به ویرانی نهادند اما در همین دوره برخی مدرسههای عالی (دانشگاه) مانند مدرسه ترکان خاتون (عصمتیه) در کرمان دارای مؤسسات جانبی گستردهای بودند. در دوره غازان خان و اولجایتو ایلخانان مغول در ایران، توسط وزیران و دانشمندان ایرانی مدرسهها اموزش عالی (دانشگاه) مانند ربعرشیدی تأسیس شدند[۹]. از ان پس در دوره تیموریان، بنای مدرسههای مجلل و با شکوه مانند مدرسه غیاثیه در خرگرد خواف (848ق/ 1444م) و مدرسه پریزاد درمشهد، مورد توجه قرار گرفت[۱۰]. با رسمی شدن مذهب شیعه دوازده امامی در دوره صفویان*، تأسیس مدارس شعیی در بیشتر شهرها، مانند اصفهان گسترش یافت که از ان میان است: مدرسه چهار باغ (مدرسه سلطانی/ مادرشاه)*، مدرسه ساروتقی (1053ق/ 1643م) و مدارسی دیگر در قزوین، تبریز، مشهد، شیراز و ...[۱۱]
اگرچه در دوره افشاریه* و زندیه* به دلیل آشوبهای سیاسی مدارس مورد توجه قرار نگرفتند اما در برخی شهرها مانند شیراز (دوره کریم خان زند)*، تلاشهایی در این باره صورت گرفت. در دوره قاجاریه* تأسیس مدارس رونق بیشتر یافت. تأسیس مدرسههای گوناگون در دوره فتحعلی شاه* مانند: خواجو توسط حاج محمدحسن خان صدر، مدرسه دارالشفاء، مدرسه مروی (فخریه) توسط میرزا حسین خان مروی در 1231ق و ... نشانه این امر است[۱۲].
تأسیس مدرسه دارالفنون توسط میرزا تقی خان فراهانی، امیرکبیر* و افتتاح ان در 1268ق/ 1850م) گامی نو در آموزش و پرورش و در پی آشنایی ایرانیان با آموزشهای نوین در غرب بود. از ان گذشته مدارس بسیاری در تهران و دیگر شهرهای آن ساخته شد، همزمان نظام مکتباخانه نیز مورد توجه واقع شد و تأسیس مدارس خارجی مانند مدرسههای میسیونری رواج بسیار یافت. اگر چه بنای مدارس دینی نیز نادیده گرفته نمیشد و برخی مدرسه سپهسالار در بهارستان* رونق فراوان داشتند[۱۳]. در دوره مشروطیت* دومین مجلس شورای ملی* قانون تعلیم و تربیت رایگان را در سال 1329 تصویب کرد.
از آن پس، تأسیس مدارس گوناگون تحت نظارت وزارت معارف رونق بیشتری یافت و مدارس جدید دولتی تأسیس شدند[۱۴].
از دوره رضاشاه مدارس با شیوههای نوین با تأثیرپذیری از غرب تأسیس شدند. تعلیمات از هفت سالگی اجباری و دبستانهای دولتی مجانی شدند. تأسیس مدرسه برای عشایر (دارالتربیه عشایر) و مدارس ویژه بیگانگان مانندکالجهای آمریکایی که بعدها نام ایرانی یافتند در این دوره فزونی گرفتند و به مرور از تعداد مکتبخانهها کاسته شد. در مرداد ماه 1322 قانون تعلیمات اجباری به تصویب رسید و مدرسههای بیشتری در شهرهای گوناگون تأسیس شدند [۱۵] تا دوره مشروطیت، معماری مدارس مطابق با طرحهای اسلامی مساجد و بیشتر با حیاط مرکزی، چهار ایوانه و حجرههای یک یا دو طبقه طلاب بنا نهاده میشدند. از این زمان به تدریج در ساختار معماری مدرسهها تغییراتی جزئی به وجود آمد. اما تغییر اساسی از دوره پهلوی و هم زمان با رواج سبک باستانگرایی در معماری ایران ایجاد شد که ساختمان مدرسه انوشیروان دادگر از ساختمانهای مدارس با این سبک است. بنای ساختمان با یک سرسرای مرکزی، دالانهای جانبی که کلاسهای در دوسوی آنها قرار گرفته سبک رایج مدرسهسازی در ایرانِ دهههای اخیر است[۱۶].
در سال 1323 ش، قانون تعلیمات اجباری به تصویب رسید و از 1324 به تأسیس مدارس در روستاها توجه شد. از ان پس نیز متناسب با مقاطع مختلف تحصیلی انواع مدرسهها، هنرستانها و آموزشگاهها، دانشسراها و دانشگاهها با شیوههای جدید تأسیس شدند.
نیز نگاه کنید به
مآخذ
- ↑ هینتس، والتر، دنیای گمشده عیلام، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران. علمی و فرهنگی. 1376، ص 33.
- ↑ گزنفون، کوروش نامه. ترجمه رضا مشایخی. تهران. بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 1342، ص10.
- ↑ سلطانزاده، حسین. تاریخ مدارس ایران (از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون). تهران. اگاه. 1364، ص19.
- ↑ تکمیل همایون، ناصر، نظام و نهادهای اموزشی در ایران باستان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382. ص 56.
- ↑ فردوسی، حکیم ابوالقاسم. شاهنامه. تصحیح ژول مول. تهران. علمی و فرهنگی. 1374. ج4، ص 1925.
- ↑ تکمیل همایون، ناصر، اموزش و پرورش در ایران. تهران. دفتر پژوهشهای فرهنگی. 1385. ص42.
- ↑ سلطانزاده، تاریخ مدارس ایران، ص 108.
- ↑ برای اگاهی بیشتر کسائی، نورالله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی ان، تهران. امیرکبیر. 1374.
- ↑ بروشکی، محمد مهدی، بررسی روش اداری و اموزشی ربعرشیدی، مشهد، استان قدس رضوی، 1365، ص75.
- ↑ رویمر، ه. ر (گرداورنده)، تاریخ تیموریان، پژوهش دانشگاه کمبیریج، ترجمه یعقوب اژند. تهران. جامی، 1382، ص 370.
- ↑ سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران. مرکز، 1376، ص 220.
- ↑ تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران (از اغاز تا دارالخلافه ناصری)، تهران. دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1377، ج1، ص 150.
- ↑ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران. دانشگاه تهران. 1370. ج2 ص .
- ↑ صدیق، عیسی، «اموزش و پرورش» در دانشنامه اسلام و ایران. ج 1 تهران. بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 1356.. ص 195.
- ↑ صدیق، عیسی، تاریخ فرهنگ ایران. تهران. دانشگاه تهران. 1354، ص 199.
- ↑ مساوات، زهرا «مدارس و مراکز اموزش در سالهای 1300 تا 1320»، مجله معماری و فرهنگ، سال پنجم، شماره 15 و 16، پاییز و زمستان 1382. ص 32.
منبع اصلی
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی (1398). دانشنامه ایران. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشارات بین المللی الهدی،
نویسنده مقاله
زهرا مساوات